Rewitalizacja
Przykład nowoczesnej rewitalizacji dziedzictwa poprzemysłowego
Transformacja i rewitalizacja Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu stanowi spektakularny przykład rewitalizacji obiektów poprzemysłowych oraz zachowania dziedzictwa niematerialnego w erze digitalizacji. Proces ten, trwający od 2009 roku, ukazuje, jak dawne tereny przemysłowe mogą zyskać nowe życie, stając się nowoczesnymi przestrzeniami kulturalnymi, edukacyjnymi, wspierającymi rozwój nowych technologii i nowych mediów (w tym gamingu).
Rewitalizacja MGW obejmowała kilkanaście projektów o łącznej wartości przekraczającej 400 mln zł, które były finansowane zarówno ze środków Unii Europejskiej, jak i krajowych funduszy. Kluczowym elementem tego przedsięwzięcia było przekształcenie dawnych obiektów górniczych, takich jak Kopalnia Guido i Sztolnia Królowa Luiza, w nowoczesne miejsca atrakcyjne dla turystów i mieszkańców.
Jednym z największych wyzwań w historii muzeum była rewitalizacja Sztolni Królowa Luiza. Dzięki tym staraniom w 2018 roku udostępniono historyczne wyrobiska, w tym 200-letnią Główną Kluczową Sztolnię Dziedziczną, co umożliwiło turystom przeżycie niezapomnianych doświadczeń, takich spływ łodziami podziemną rzeką pod samym centrum miasta.
Nowe przestrzenie kulturalne i edukacyjne
Prace obejmowały m.in. modernizację zabytkowej łaźni łańcuszkowej oraz stworzenie nowoczesnych wystaw interaktywnych. Rewitalizacja Muzeum to nie tylko odnowa podziemi i budynków, ale także transformacja przestrzeni zewnętrznych: terenów zielonych, obiektów małej architektury etc.
Kompleks wokół szybu Wilhelmina przekształcił się w przestrzeń edukacyjną i rekreacyjną, gdzie zrealizowano różnorodne parki tematyczne. W wyniku tych działań Muzeum Górnictwa Węglowego stało się modelowym przykładem w dziedzinie rewitalizacji, a w 2019 roku zostało uhonorowane prestiżową Nagrodą Europa Nostra za wkład w ochronę dziedzictwa kulturowego. To uznanie stanowi potwierdzenie skuteczności i innowacyjności podejmowanych działań.
Prace na powierzchni i w podziemiach
Prace obejmowały zarówno powierzchnię, jak i podziemia Kopalni Guido oraz Sztolni Królowa Luiza. Realizowano je z pełnym poszanowaniem charakteru miejsca, stosując tradycyjne metody, często ręczne, by zachować autentyczność obiektów.
Kompleksowy zakres działań
Zakres prac był szeroki: od górniczych (udrożnienie 3 szybów i wydobycie 20 tys. ton mułu ze Sztolni), przez budowlane, remontowe, po konserwatorskie i aranżacyjne. Tak szeroki zakres działań był bez precedensu w Europie
Źródła finansowania
Na realizację tych projektów Muzeum pozyskało środki zewnętrzne, w tym przede wszystkim dotacje Unii Europejskiej oraz krajowe fundusze, m.in. z Narodowego i Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a także Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
Poznaj historię rewitalizacji najważniejszych obiektów Muzeum Górnictwa Węglowego
Największe wyzwanie – rewitalizacja Sztolni Królowa Luiza
Największym wyzwaniem dla Muzeum było podjęcie prac górniczych, budowlanych i konserwatorskich w starym obiekcie podziemnym – Sztolni Królowa Luiza w Zabrzu.
Brak dobrych praktyk w tym zakresie wymagał opracowania nowych rozwiązań techniczno-organizacyjnych, a także zmierzenia się z problemami formalno-prawnymi, m.in. uporządkowania praw własności do infrastruktury oraz koniecznością zmian prawnych. Prace nad rewitalizacją kompleksu zakończyły się w 2018 roku, kiedy to udostępniono całość Sztolni Królowa Luiza turystom, w tym trasę wodną.
Było to pionierskie przedsięwzięcie, które obejmowało dotarcie i udostępnienie historycznych wyrobisk Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej, pochodzących sprzed ponad 200 lat. Ważnym elementem było wydobycie tysięcy ton odpadów, zabezpieczenie wyrobisk, instalacja systemów bezpieczeństwa i wentylacji oraz opanowanie żywiołu wody, gdyż Sztolnia pełniła funkcję kanału odprowadzającego wody gruntowe.
Zwiedzanie Sztolni
Dzięki rewitalizacji, zwiedzanie Sztolni to podróż przez historię technik wydobywczych – od ręcznych narzędzi, przez pierwsze maszyny parowe, hydrauliczne i elektryczne, po pełną mechanizację przemysłu wydobywczego. Unikatową atrakcją jest najdłuższy w Europie podziemny spływ łodziami.
Powierzchnia Kompleksu
Rewitalizacja nie ograniczała się do podziemi. Na powierzchni odrestaurowano m.in. łaźnię łańcuszkową, jedną z pierwszych na Śląsku oraz stację sprężarek i rozdzielnię 6KV. Stworzono także interaktywne wystawy o historii kopalni Królowa Luiza oraz o zagrożeniach w kopalniach i ratownictwie górniczym.
Parki tematyczne
Działania edukacyjne i rekreacyjne skupiły się wokół szybu Wilhelmina, gdzie powstały Park 12C oraz Park Techniki Wojskowej. Zrewitalizowano także historyczny wylot Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej, gdzie zbudowano port i budynek obsługi turystycznej.
Rewitalizacja Kopalni Guido
Równolegle z rewitalizacją Sztolni, od 2007 roku prowadzono prace w Kopalni Guido. Główne zadanie obejmowało remont i adaptację podziemi, a poziom 170 przekształcono w poziom poświęcony św. Barbarze.
320 metrów pod ziemią powstała Strefa K8 – nowoczesna przestrzeń kultury, biznesu i rozrywki. Wyposażono ją w pełne zaplecze techniczne, m.in. oświetleniowe, nagłośnieniowe, AV i gastronomiczne. Dziś – to miejsce organizacji koncertów, przedstawień teatralnych, szkoleń i konferencji naukowych.
Na podpoziomie 355 stworzono trasę dla osób szukających ekstremalnych wrażeń – trasa Mroki Kopalni prowadzi w całkowitych ciemnościach. Dodatkową atrakcją jest Podziemna szychta, podczas której można doświadczyć pracy górnika.
Zwiedzanie Kopalni
Dzięki rewitalizacji, zwiedzanie Kopalni Guido to fascynująca podróż przez historię górnictwa węgla kamiennego – od tradycyjnych metod wydobycia, przez rozwój technologii przemysłowej, aż po współczesne maszyny górnicze. Niezapomnianą atrakcją jest przejazd elektryczną kolejką podwieszaną na głębokości 320 metrów, który pozwala poczuć się jak prawdziwy górnik podczas szychty.
Powierzchnia Kompleksu
Rewitalizacja objęła również powierzchnię kompleksu. Odrestaurowano m.in. budynki warsztatowe, nadszybie szybu „Kolejowy” oraz dawne pomieszczenia administracyjne. Stworzono interaktywne wystawy, które prezentują historię górnictwa, zagrożenia w pracy pod ziemią, a także rozwój technologii wydobywczych.
Sale i komory
Działania rewitalizacyjne na poziomie 320, gdzie powstał unikalny Pub Górniczy oraz multimedialny Warsztat Mechaniczny. Zrewitalizowano także Komorę Kompresorów, która dziś służy jako miejsce wystaw i wydarzeń artystycznych. Wyjątkowym miejscem w kopalni na poziomie 170 jest również podziemna kaplica św. Barbary, patronki górników, która zachwyca swoim industrialnym, a zarazem sakralnym charakterem, stanowiąc przestrzeń zarówno do modlitwy, jak i refleksji.
Gmach dawnego starostwa – Siedziba Muzeum Górnictwa Węglowego
Wyremontowany budynek Muzeum Górnictwa Węglowego przy ul. 3 Maja 19 w Zabrzu mieści się w dawnym gmachu starostwa powiatowego, wzniesionym w 1874 roku. Jesienią 2022 roku udostępniono odrestaurowany zabytkowy gmach muzeum, który wcześniej był siedzibą dawnego Muzeum Górnictwa. Dzięki bogatemu doświadczeniu w rewitalizacji, Muzeum dzieli się swoją wiedzą na forum krajowym i międzynarodowym, będąc przykładem najlepszych praktyk w tej dziedzinie.
Ośrodek Digitalizacji Górnictwa
Ośrodek Dokumentacji Górniczej (ODG) w Zabrzu, specjalizuje się w kompleksowej dokumentacji fotograficznej oraz skanowaniu 3D obiektów górniczych przeznaczonych do wyburzenia. Dzięki temu możliwa jest dokładna rejestracja detali, struktur i kontekstu otoczenia, co przyczynia się do zachowania dziedzictwa górniczego oraz wspiera dalsze badania i analizy naukowe.
Digitalizacja dokumentów górniczych
Digitalizacja dokumentów górniczych polega na przekształcaniu tradycyjnych papierowych archiwów kopalń w formę elektroniczną, co ułatwia ich przechowywanie, dostęp i analizę. Przykładem takiej inicjatywy jest projekt Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu, które rozwija narzędzie oparte na sztucznej inteligencji do automatycznej analizy i katalogowania historycznych dokumentów kopalnianych, zwiększając ich dostępność dla badaczy i zainteresowanych historią górnictwa.
Wnętrza
Największą ozdobą tego budynku jest neogotycka „sala witrażowa”, nawiązująca swym wystrojem do średniowiecznej architektury skandynawskiej, z drewnianymi polichromowanymi sklepieniami, zdobiona ornamentami roślinno-geometrycznymi i kamiennymi półkolumnami, zwieńczonymi rzeźbami przedstawiającymi ptaki drapieżne.
Wieża Ciśnień
Wieża ciśnień przy ul. Zamoyskiego w Zabrzu, zbudowana w latach 1907-1909, należy do najwyższych obiektów tego typu na Górnym Śląsku. Jej projekt wykonał architekt August Kind, a budowla przez ponad 60 lat pełniła swoją pierwotną funkcję, zaopatrując okolice w bieżącą wodę. Od 2017 roku właścicielem obiektu jest Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu. Po latach zaniedbania rozpoczęto jej rewitalizację, co przyczyniło się do zachowania tego wyjątkowego obiektu. Jesienią 2022 roku udostępniono zrewitalizowaną wieżę ciśnień, która po pracach prowadzonych od 2018 roku stała się miejscem działalności społecznej, edukacyjnej, naukowej i kulturalnej.
W ramach adaptacji zabytkowej Wieży Ciśnień w Zabrzu na cele kulturalne, dobudowano przeszkloną klatkę schodową z windą, co znacząco usprawniło dostęp dla turystów. W wieży przygotowano interaktywną wystawę „Carboneum – centrum wiedzy o węglu”, punkt widokowy na szczycie, mini-księgarnię oraz kawiarnię z panoramą na całe Zabrze i okolice. Dodatkowo, obiekt oferuje sale konferencyjne i warsztatowe, tworząc wszechstronną przestrzeń dla edukacji i rekreacji.
Zwiedzanie Wieży Ciśnień
Dzięki rewitalizacji, zwiedzanie Wieży Ciśnień to wyjątkowa podróż przez historię i technologię wodociągów miejskich – od czasów, gdy wieże ciśnień były kluczowymi elementami systemu zaopatrzenia w wodę, po współczesne wykorzystanie industrialnych przestrzeni. Wnętrze wieży kryje interaktywną wystawę „Carboneum”, która odkrywa fascynującą historię węgla jako symbolu Śląska.
Centrum Żywego Rzemiosła
Oferuje unikalną przestrzeń warsztatową poświęconą tradycyjnym i nowoczesnym technikom rzemieślniczym. Odwiedzający mogą tu uczestniczyć w różnorodnych zajęciach i warsztatach, które promują dziedzictwo regionu, rozwijają umiejętności manualne i pozwalają lepiej zrozumieć dawne techniki pracy. To miejsce łączy historię z praktycznym doświadczeniem, stając się doskonałym punktem edukacyjnym dla dzieci, młodzieży i dorosłych.
Wnętrza
Zrewitalizowana Wieża Ciśnień w Zabrzu oferuje nowoczesne sale konferencyjne, taras widokowy z panoramicznym widokiem, restaurację serwującą regionalne dania oraz sklepik muzealny z unikalnymi pamiątkami, łącząc funkcje edukacyjne, rekreacyjne i użytkowe w industrialnym otoczeniu.
