Pamiętniki kobiet z rodzin górniczych wydarzyły się i nadal się dzieją. Nie dlatego, że zostały wymyślone, zaprojektowane, wdrożone i zrealizowane, ale dlatego że są formułą otwartą na potrzeby, myśli, emocje osób i instytucji, które się z nimi sprzymierzają. Wszystko to, co miało miejsce w ostatnich kilku latach, nie przydarzyłoby się, gdyby nie kobiety, które są dziś z nami. Odważne i pracowite, niejednokrotnie mierzące się z doświadczeniami, których nawet najśmielsze wyobraźnie nie są w stanie objąć. To one nadały temu, co dziś określamy mianem projektu Pamiętników kobiet z rodzin górniczych, moc, formę, sposoby wyrazu, konkretne strategie przedstawieniowe i językowe, rytm oraz zaśpiew. To one wypełniły kolejne rozdziały społecznej historii kobiet nie tylko faktami, ale i emocjami.
Wieloetapowy artprojekt badawczy prowadzony pod szyldem Pamiętników kobiet z rodzin górniczych powstał w 2022 roku. W ramach projektu zbierane są pamiętnikarskie narracje, tekstowe, głosowe i wizualne, archiwalia domowe, dodatkowo są tworzone portrety fotograficzne kobiet pochodzących z rodzin górniczych (również górniczek!) z terenu całego województwa śląskiego. Projekt stawia przed sobą zadanie krytycznego namysłu nad (nie)obecnością kobiet w (po)przemysłowej pamięci kulturowej regionu. Jest zbiorową, oddolną, współuczestniczącą interwencją w kulturowe pole pamięci i próbą przywrócenia opowieści kobiet do jego obiegu.
Projektu poprzedził pilotaż przeprowadzony w 2022 roku w Czerwionce-Leszczynach, małej gminie w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym. To właśnie działającą tam Kopalnię Węgla Kamiennego Dębieńsko zamknięto w 2000 roku, mimo wciąż obecnych tam sporych zasobów koksującego węgla kamiennego. Również mniej więcej w tym czasie Polska zatwierdziła plan wdrożenia Sprawiedliwej Transformacji, który przewiduje m.in. proces sukcesywnego zamykania kopalń. Został wówczas zorganizowany nabór na warsztaty pisarskie i warsztaty historii mówionej poprzedzające otwarty nabór prac konkursowych na pamiętniki. By zagospodarować niemożliwe do wykorzystania w postaci konkursu na narracje przedmioty, pojawił się pomysł wystawy. Pokazano na niej przedmioty codziennego użytku, pochodzące z prywatnych domowych przestrzeni, w których funkcjonują kobiety – były to między innymi fotografie rodzinne, przyrządy kuchenne, biżuteria, publikacje dla kobiet, karty pracownic górniczych. Towarzyszyły im cykl fotografii portretowych uczestniczek wykonanych przez wybitną fotografkę Karolinę Jonderko, córkę górnika z Rydułtów, zdobywczynię World Press Photo w 2021 roku, oraz cykl zarejestrowanych przez badaczkę dźwięków Agnieszkę Lniak opowieści mówionych o prezentowanych przedmiotach i przestrzeniach, w których kobiety żyją na co dzień.
Trzeci etap projektu obejmował otwarty nabór konkursowy, tym razem adresowany do kobiet zamieszkujących całe województwo śląskie. Czwarty etap, zamknięty 31 października 2024, był powtórzeniem trzeciego, podobnie było w piątym etapie, który właśnie podsumowujemy. Z tym, że realizowany jest on już przez największą instytucję muzealniczą dbającą o dziedzictwo górnicze – Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu, a partnerami projektu zostały największa wciąż działająca w Polsce spółka górnicza – Polska Grupa Górnicza – zatrudniająca ok. 36 tysięcy pracowników w sektorze górniczym oraz Fundacja Rodzin Górniczych, której celem jest materialna pomoc rodzinom górniczym, a która ma w swojej historii również projekt pamiętnikarski.
We wszystkich tych pięciu dotychczasowych etapach projektu przynależność do rodziny górniczej definiowano na przecięciu dwóch osi: płci i pokrewieństwa z pracownikami branży górniczej bądź własnej aktywności zawodowej w tej branży. Wszystkie te genealogie i kolejne odcinki historii własnej Pamiętnikó tkane są jak sieć, mocna i delikatna zarazem. Wiedzą o tym najlepiej koronczarki, które dzięki Katarzynie Henzler i Dyrektor Centrum Koronki Koniakowskiej Lucynie Ligockiej-Kohut dopisały w tym roku swoje rozdziały opowieści.
Edycja Pamiętników, którą zamykamy była szczególna pod przynajmniej dwoma względami: po raz pierwszy w znacznej sile pojawiły się opowieści Pań nie tylko tych mieszkających na „czarnym” Śląsku, ale także góralek, ze wspomnianego Koniakowa, żon górników i ich jakże odmienne spojrzenie na górniczy etos. Drugim istotnym wątkiem były pamiętniki spisane przez młode kobiety, uczennice Zespołu Szkół z Pszczyny, które opowiedziały jak ich rodziny są związane z kopalniami, czym ta tradycja dla nich jest. To wydarzenie szczególnie napawa nas optymizmem i pozwala żywić nadzieję, że znikający górniczy Śląsk nie zaginie całkowicie, a zostanie jednak poniesiony w pamięci młodego pokolenia.
Etap piąty, który właśnie dobiegł de facto końca, nie jest w naszym zamierzeniu etapem ostatnim. Już myślimy o edycji przyszłorocznej, ale także snujemy wizje, całkiem realne przygotowania dużej wystawy w Muzeum, w której kobiety odegrają główną rolę. Chcemy także, aby w niedługiej przyszłości ukazały się drukiem kolejne tomy pamiętników z ostatnich edycji konkursowych, trzeba, żeby o nich usłyszano szerzej niż tylko na terenie województwa śląskiego. Planujemy wreszcie realizowanie wspólnych projektów z ośrodkami naukowymi, muzealnymi z terenu całej Europy, a może i świata, gdzie trwają badania nad górniczą tożsamością oraz dba się o zachowanie pierwiastka kobiecego w tym świecie.
Podczas gali licznie zgromadzone autorki obecnej i poprzednich edycji, a także zaproszeni goście mogli posłuchać o efektach wieloletnich badań, jakie w zakresie języka śląskiego, jego roli, znaczenia, także w kontekście pracy i roli kobiet. Swoje prelekcje wygłosiły profesorki z Uniwersytetu Jagiellońskiego – Grażyna Kubica Heller oraz Ewa Michna.
Gali towarzyszyła wystawa portretów kobiet pracujących w kopalniach Polskiej Grupy Górniczej. Autorką fotografii jest Katarzyna Zaremba-Majcher.
LAUREATKI konkursu Pamiętniki kobiet z rodzin górniczych:
- I miejsce (ex aequo): Maria Jonak i Helena Wróbel
- II miejsce: Amelia Haczek
- III miejsce (ex aequo): Katarzyna Lach i Anna Pacek
- Wyróżnienia: Danuta Brodowska, Anna Drost-Sławińska, Beata Mońka, Bogumiła Rostkowska i Milena Zuber.
Wydarzenie zostało dofinansowane ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu dotacyjnego „Różnorodność Językowa” Instytutu Różnorodności Językowej Rzeczypospolitej.
PARTNERZY PROJEKTU:
Polska Grupa Górnicza, Uniwersytet Śląski w Katowicach i Fundacja Rodzin Górniczych.
PATRONI MEDIALNI: Dzieje.pl, slazag.pl, pokladykultury.eu, nettg.pl, Radio Piekary, Śpiewak Śląski, Trybuna Górnicza, Wydawnictwo Gospodarcze, TV Zabrze.
AUTORKI (edycja 2025):
Grażyna Bialik, Karolina Jonderko, Anna Grolik, Anna Drost-Sławińska, Jolanta Chrószcz, Katarzyna Cichy, Sylwia Lubiecka, Katarzyna Lach, Bogumiła Rostkowska, Irena Kokot-Fedelińska, Danuta Hanak, Danuta Juroszek, Helena Wróbel, Lucyna Ligocka-Kohut, Bogusława Ligocka, Dorota Książek, Marianna Kania, Anna Pacek, Maria Jonak, Danuta Brodowska, Zofia Ślisz, Amelia Janota, Tatiana Głąbek, Wiktoria Noworzyn, Maria Gołek, Ewa Sarzyńska i Zuzanna Hanak, Regina Sobik, Estera Baksik-Majnusz, Daria Majewska, Katarzyna Henzler, Amelia Haczek, Milena Zuber, Beata Mońka, Agata Oślizlok, Irena Tyc.
JURORKI:
Prof. dr hab. Elżbieta Górnikowska-Zwolak, dr Karolina Pospiszil, Ewa Wojtoń
SPOTKANIA PAMIETNIKARSKIE PROWADZIŁY:
Dr Monika Glosowitz, Karolina Jonderko, dr Agnieszka Lniak
SPOTKANIA PAMIĘTNIKARSKIE I GALĘ PODSUMOWUJĄCĄ NA PJM TŁUMACZYŁY:
Irena Piecha i Ewa Nowicz
PROJEKT GRAFICZNY:
Martyna Bąkowska