Jedną z najciekawszych rzeżb w węglu, jakie znajdują się w zbiorach Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu jest rzeźba Józefa Poniszowskiego z Rudy Śląskiej (równolegle spotyka się też niemiecką formę nazwiska Joseph Ponischowski), nr. inw. MGW/K/648. Przedstawia górnika w pruskim mundurze górniczym klęczącego przed ołtarzem św. Barbary. Rzeźba pochodzi z końca lat 30. XX wieku lub z początkowych lat okupacji. Powielona została przez artystę w kilku wariantach o charakterze kopii. Identyczny egzemplarz przechowywany w Bergbau-Museum w Bochum, datowany jest na rok 1941. Rzeźby przedstawiające św. Barbarę (w różnych ujęciach) stanowiły pamiątkę dla górników odchodzących na emeryturę. Rzadko jednak wybijały się ponad wartość galanterii.
Elementy figuralne dzieła Poniszowskiego wykonane są techniką wygładzania i polerowania powierzchni, co w konsekwencji dało efekt misterności i szczegółowości. Dobrze uwidocznione są detale: kosmyki włosów, palce i uszy, fałdy ubiorów. Postać górnika ujęta została przez artystę w sposób względnie realistyczny, w żywej pozie modlitewnej; postać św. Barbary stanowi odwzorowanie statycznego posągu ołtarzowego. Elementy dołączone, takie jak lampka karbidowa z odbłyśnikiem, kilof, wiertło i łopata-sercówa, wykonane zostały z blachy i drutu. Tył rzeźby pozostał chropawy, zawiera jednak gładzone pole-wizytówkę, z nazwiskiem autora: Poniszowski (pisownia oryginalna).
Ze względu na prezentowy charakter takich rzeźb spotyka się egzemplarze zaopatrzone w grawerowane metalowe tabliczki z dedykacją, osadzone na frontowej ściance postumentu. Egzemplarz ze zbiorów MGW zawiera dedykację dla dr Juliana Zagórowskiego, dyrektora Bytomskiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego w latach 1945-1948. Treść dedykacji: „Dr. Julianowi Zagórowskiemu w dowód uznania dla wielkiego wkładu pracy przy utrzymaniu i rozwoju kopalń B.Z.P.W. ofiarują inżynierowie górniczy B.Z.P.W.”. Dedykacja bez daty, ok. 1948. Sama rzeźba, wykonana w okresie wcześniejszym i zapewne na inną okazję, posłużyła tu jako nośnik dedykacji.
Dzieło to posiada obecnie co najmniej trojakie znaczenie: 1) jako dzieło sztuki autorstwa wybitnego śląskiego artysty, Józefa Poniszowskiego, działającego na pograniczu kulturowym, w warunkach zmiennych kolei historii; 2) jako znaczący element muzealnej kolekcji rzeźby w węglu (a tym samym też materiał porównawczy do refleksji nad stylami i technikami); 3) jako cząstka spuścizny po wybitnym organizatorze górnictwa polskiego, Julianie Tytusie Zagórowskim, a zarazem materiał źródłowy do jego biografii. Rzeźba wystawiana była stale na wystawie „Barbara święta o górnikach pamięta”, wśród eksponatów z dziedziny kultury górniczej. Podczas pożaru Muzeum w dniu 25 listopada 2011 r. znalazła się w strefie bezpośredniego zagrożenia. Uratowana przez pracowników, przechowywana jest obecnie w magazynie.
Opr. Jacek Okoń
