Gmach przy ul. 3 maja
Dawne zabrzańskie starostwo powiatowe
Budynek dawnego starostwa powiatowego był w latach 1979-2013 siedzibą główną Muzeum Górnictwa Węglowego; obecnie po instytucjonalnym połączeniu z innymi górniczymi atrakcjami turystycznymi (Kop. Zabytkową „Guido”, Sztolnią Królowa Luiza) stanowi jeden z obiektów zintegrowanej całości. Gmach posiada ciekawą historię związaną z naszym miastem i interesującą architekturę. Jego budowa była ściśle związana z powstaniem w marcu 1873 roku powiatu zabrzańskiego, wydzielonego z powiatu bytomskiego i stworzeniem dla nowych władz miasta, powołanych rozporządzeniem królewskiej regencji w Opolu 25 czerwca 1873 r., reprezentacyjnej siedziby starostwa nazwanej w planach radnych "Powiatowym Domem Zgromadzeń Stanowych".
Budynek powstał dzięki funduszowi reprezentacyjnemu zebranemu na ten cel w nowym powiecie, wsparciu finansowemu hrabiego Posadowskiego, zaciągniętej pożyczce w wysokości 25 tys. talarów oraz darowiźnie udzielonej w postaci działki budowlanej o pow. ponad 25 arów, przekazanej przez ówczesnego posiadacza ziemskiego Guido Henckla von Donnersmarcka.
Wykonanie projektu oraz budowę powierzono miejscowemu mistrzowi budowlanemu Mateuszowi Kreissowi. Wznoszenie gmachu Powiatowego Domu Zgromadzeń Stanowych, jak go ówcześnie nazywano, zrealizowano w trzech etapach. Budowę rozpoczęto przy dzisiejszej ulicy 3 Maja 19 w 1874 r. i po upływie roku, 1 października 1875 r., budynek został oddany do użytku. Z zewnątrz był to pojedynczy, prostokątny, jednopiętrowy budynek wykonany z kamienia łamanego i cegły, kryty dachem dwuspadowym, z wejściem głównym po schodach na osi środkowej fasady. Nad wejściem głównym górował balkon podtrzymywany przez trzy duże, ozdobne konsole. Szczyt budynku zdobił orzeł z rozpostartymi skrzydłami, utrzymany w duchu pruskim. Wyposażeniem wnętrza zajęła się m.in. firma Emil Wille z Berlina odpowiedzialna za piece kaflowe. W toku późniejszych przeróbek elewacji zniknęło wejście frontowe, balkon i orzeł pruski, ustępując innym rozwiązaniom.
Po dwudziestu latach obiekt okazał się zbyt mały, ze względu na wzrastające potrzeby administracyjne, więc w 1894 r. postanowiono go rozbudować. Rozbudowę powierzono mistrzowi murarskiemu Alfredowi Langerowi, który od strony dzisiejszej ulicy Bohaterów Warszawskich dobudował dodatkowe skrzydło południowe, utrzymane w podobnym stylu architektonicznym, choć nie posiadające już tak ozdobnej i dekoracyjnej elewacji co bryła główna od ulicy 3 Maja. Koszt budowy tego skrzydła wyniósł 28 tys. talarów. W nowo wybudowanej części starostwa swoje lokum znalazła Powiatowa Kasa Komunalna i Oszczędności wraz z dwoma mieszkaniami dla urzędników.
W 1906 roku, uchwałą sejmiku powiatowego, ponownie zapadła decyzja o powiększeniu budynku o nowe skrzydło, w którym znaleźć się miała sala posiedzeń. Do tego roku radni obradowali w tzw. sali balowej Hotelu Silbera. Na pograniczu lat 1906/1907 wzniesiono dwupiętrowe skrzydło północne, utrzymane w stylu neoklasycyzującym z charakterystycznymi gładkimi pilastrami, zdobiącymi elewację zewnętrzną od strony ulicy 3 Maja. Dostawiono je do głównego korpusu budynku w sąsiedztwie Szpitala Spółki Brackiej. Projektantem tego skrzydła był berliński architekt Arnold Hartmann. Budynek mieści w środku hol główny oraz reprezentacyjne, jednobiegowe schody z poręczą biegnącą w górę od postumentu, który stoi u wejścia na schody. Postument zwieńczony jest dużą rzeźbą przedstawiającą lwa. Na pierwszym piętrze znajduje się piękna sala posiedzeń sejmiku powiatowego z galerią, w całości wykonana w drewnie w stylu neogotyku skandynawskiego. Prace budowlane prowadziła zabrzańska firma W. Silbera. Pięknych kolorowych kafli podłogowych, o antyczno-geometrycznych wzorach, dostarczyła i posadzkę wykonała firma Otto Kaufmanna z Niedersedlitz. Dziś kafle te zachowały się już tylko częściowo, w jednym z bocznych holi. Przy budowie tego skrzydła pomagali miejscowi architekci Henryk Schwahn i Herman Mielke. Koszt budowy skrzydła północnego wyniósł 167 tys. marek. Aby podkreślić reprezentacyjność starostwa, od strony dziedzińca otwarto, nie zachowany do dziś, niedużych rozmiarów park z alejkami i małymi oczkami wodnymi, gdzie po załatwieniu urzędowych spraw każdy petent mógł odpocząć pośród zieleni. W tym reprezentacyjnym budynku urzędowali od 1874 r. do 1927 kolejno zabrscy starostowie zwani landratami: Hans von Holwede, Arthur Sebastian von Falkenhayn, Theodor Parisius, dr Afred Scheche, baron Max Hermann Freiherr von Ziller, Herman Dihle, dr Georg Suermondt i dr Albrecht Molier von Blumencron.
W ten sposób została uformowana na rzucie pałacowym, nazywanym także podkową, z dziedzińcem od tyłu, ostateczna forma trójczłonowej reprezentacyjnej budowli zabrzańskiego starostwa. Reprezentacyjność budynku podkreślał także jego wewnętrzny wystrój w postaci rozległego holu z marmurowym kominkiem, ze schodami zdobionymi wyrzeźbionym lwem oraz ściennymi pilastrami nawiązującymi do sztuki antycznej. Całość budynku jest wykonana w stylu eklektycznym z elementami neorenesansu, neoantyku i neoklasycyzmu. Ozdobą są pięknie zdobione obramienia okienne zwieńczone gzymsami podtrzymywanymi przez konsole. Całość elewacji zwieńczona jest fryzem koronującym konsolowym, a pod nim przebiega pas ozdobnego fryzu o motywach antycznych z elementami akroterionu. Walory estetyczno-architektoniczne i historyczne tej pałacowo-reprezentacyjnej budowli zostały docenione przez służby konserwatorskie i w 1993 roku budynek został wpisany do rejestru zabytków. Do 1927 r. w budynek służył potrzebom rozległej administracji zabrzańskiej. W latach 1919-1922 w swoich podwojach mieścił także redakcję zabrskiego dziennika powiatowego wydawanego w języku polskim i niemieckim. Mieściła się tu także siedziba lekarza sanitarnego. W okresie plebiscytów gmach był siedzibą Powiatowego Komitetu Plebiscytowego okręgu zabrskiego, na czele którego stał adwokat Stanisław Kobyliński.
W październiku 1930 r. w budynku otwarto Kupiecką Szkołę Zawodową. Po wkroczeniu Armii Radzieckiej do miasta, w styczniu 1945 r., utworzono tu jedną z kilku radzieckich Komendantur Wojennych. W budynku znalazł swoją siedzibę Miejski Urząd Bezpieczeństwa Publicznego - w piwnicach, przystosowanych jako cele, więziono mieszkańców miasta oskarżonych o przewinienia przeciwko nowej władzy. Do lat siedemdziesiątych minionego wieku na ścianach piwnic można było odczytać wydrapane paznokciem lub łyżką nazwiska i imiona z datami przetrzymywanych tu więźniów. Po 1946 roku w budynku tym organizowano kursy dla prawników sądowych. Od lat 50. XX w. do roku 1977 mieściło się tu Technikum Budowlane.
W 1978 roku, w wyniku wieloletnich starań m.in. pracowników Muzeum Miejskiego w Zabrzu, pragnących pozyskać budynek dla swych muzealnych potrzeb, a także pasjonatów i miłośników historii górnictwa, ówczesne władze miasta przekazały go Zabrzańskiemu Zjednoczeniu Przemysłu Węglowego, które za sumę 30 milionów złotych poddało ten XIX-wieczny budynek kapitalnemu remontowi z przeznaczeniem na nową siedzibę Muzeum Miejskiego. Jednak powiększający się szybko o nowe eksponaty dział przemysłu i przejęcie przez Muzeum Miejskie zbiorów po zlikwidowanym Związkowym Muzeum Górniczym w Sosnowcu, spowodowało zmianę decyzji władz. Powstała idea stworzenia nowego muzeum techniki przemysłowej, związanej z szeroko pojętym górnictwem.
W grudniu 1979 r. utworzono w budynku pierwsze w Polsce Muzeum Górnictwa Węglowego, zatwierdzone decyzją ministra górnictwa w styczniu 1981 r.
Do dziś zachowały się w budynku pewne elementy z jego dawnego wystroju. Są to trzy wspaniałe, sporych rozmiarów piece z przełomu wieków, w tym dwa kaflowe o neorenesansowych kształtach z II poł. XIX w. Największą ozdobą tego budynku jest wspomniana już neogotycka „sala witrażowa”, nawiązująca swym wystrojem do średniowiecznej architektury skandynawskiej o drewnianych polichromowanych sklepieniach, zdobiona ornamentami roślinno-geometrycznymi i kamiennymi półkolumnami, zwieńczonymi rzeźbami przedstawiającymi ptaki drapieżne. Jak każdy stary budynek i ten ma swoją nie rozwiązaną zagadkę o tajemniczym przejściu łączącym budynek starostwa z siedzibą sądu i więzienia.
Z końcem roku 2017 wystawy stałe zostały zdemontowane, a całość zbiorów przeniesiona do magazynów tymczasowych położonych w innych lokalizacjach na terenie miasta. Również działy pionu muzealnego wraz z pracownikami opuściły zabytkowy gmach, który poddany zostanie przewidzianemu na okres co najmniej dwuletni remontowi generalnemu. Planuje się, że zabiegi konserwatorskie przywrócą dawną świetność fasadzie i wnętrzom, a śmiałe rozwiązania architektoniczne powiążą dawne epoki ze współczesnością.
Autor: Dariusz Walerjański
